ایران بین دو انقلاب، قسمت دهم (تشکلهای مردمی غیر رسمی)

در قسمت گذشته اشاره شد که تشکلهای مردمی غیر رسمی در ا ین دوران شروع به فعالیت کردند که مهمترین آنها عبارتند از:

1.      مرکز غیبی: در تبریز جمعی از روشنفکران انجمنی را تشکیل دادند که بعدها نقش مهمی در پیروزی انقلاب مشروطه داشت. مهمترین افراد این انجمن میزا محمد علی خان تربیت صاحب یک کتابفروشی متجدد و سید حسن تقی زاده بودند. ایشان با توجه به تسلط بر زبان ترکی می توانستند جریانات آزادی خواهی ترکیه و قفقاز را دنبال کنند و آن را به اطلاع ایرانیان برسانند. ایشان روزنامه فارسی زبان با نفوذی به نام گنجینه فنون را به چاپ رساندند. در ادامه راه ایشان را در قالب مرکز غیبی، 12 تن آزادی خواه رادیکال جوان ادامه دادند. رئیس این گروه فردی شیخی به نام کربلایی علی بود که به دلیل علاقه اش به زبان فرانسه و فلسفه سیاسی فرانسوی به مسیو شهرت داشت. این حزب افکار سوسیالیستی با گرایش مارکسیست روسی را دنبال می کرد.

2.      حزب اجتماعی عامیون(حزب سوسیال دموکرات ایران): این حزب در 1283، در باکو تشکیل شد. رئیس حزب نریمان نریمانف بود که بعدها رئیس جمهور آذربایجان شوروی شد. این حزب اهداف سوسیالیستی ـ لنینیسیتی را تعقیب می کردند. این مرکز بعدها با مرکز غیبی مرتبط شد و برنامه های خودش را از طریق آنها به اشاعه می داد.

3.      جامعه آدمیت: این حزب در تهران تشکیل شد و افکار پوزتیویست رادیکال سن سیمون و اومانیسم آگوست کانت را دنبال می کردند. بنیانگذار این جامعه میزا عباسقلی خان قزوینی مشهور به آدمیت بود. او دوست مالکم خان و از کارمندان بلند پایه دادگستری بود.

4.      کمیته انقلابی: اینها هم غالبا جزو رادیکال های غیر مذهب بودند. بنیانگذار آن ملک المتکلمین بود. این کمیته در 1283 طرحی را برای سرنگونی استبداد داخلی با استفاده از حسادت و رقابت رایج در دربار تهیه کردند. طرح خواهان ارتباط با رهبران مذهبی پیشرو و پرهیز از رفتارهای ضد مذهبی توسط هواداران کمیته بود. این کمیته با استفاده از رسانه های موجود به نشر عقاید و روش های خود می پرداخت. اعضای هسته مرکزی این کمیته 57 نفر بودند که همگی تحصیل کرده و آشنا به علوم جدید بودند. 35 نفر از اعضای این گروه متعلق به شهرهای فارسی زبان، تهران، اصفهان، شیراز، کرمان بودند. سید جمال الدین اصفهانی، حاج میزرا یحیی دولت آبادی اصفهانی، علی قلی خان سردار اسعد بختیاری بزرگ خاندان ایلخانی، برادران اسکندری از خانواده های قاجار و از نوادگان فتحعلی شاه بودند، یحیی میرزا برادر بزرگتر از مقامات عالی رتبه ادارای و از نخستین شهدای انقلاب بود و سلیمان میرزا به آراء اندیشمندان غربی آشنا بود. او در سامان دادن نخستین اعتصاب دارالفنون نقش مهمی داشت. او بعدها در حزب دموکرات، حزب سوسیالیست را رهبری کرد و در 1321 ریاست حزب توده را عهده دار شد.

5.      انجمن مخفی: اعضایش عمدتا از طبقه متوسط سنتی برگزید. ناظم الاسلام کرمانی از اعضای مؤسس آن بود. او می نویسد در بهمن 1284 مرامنامه ای مبتنی بر قرآن نوشتند که به احترام بر اسلام و روحانیون و پذیرش حضرت مهدی به عنوان رهایی بخش راستین یاد شده بود. اینها برنامه ای ارائه کردند که معتقد بودند حکومت چنانچه این برنامه را اجرا کند در کوتاه مدت می تواند حتی دستاوردهای ژاپن را نیز پشت سر بگذارد. اینها توانستند حمایت برخی علمای پر نفوذ را هم نظیر آیت الله طباطبایی را نیز با خود همراه کنند.