ضابطه مندی کمال انسان در قرآن قسمت سوم(اسماء الهی و حضور امری فراضابطه)

به نام خدا

سومین جلسه از درس گفتار "ضابطه مندی رشد و کمال انسان از نظر قرآن" با بحث در خصوص اسماء الهی و نقش آنها در کمال انسان ادامه یافت و معرفی بخش اول این پژوهش به پایان رسید.

اسماء الهی نخستین ظهورات ذات پروردگار هستند و ذات خداوند به وسیله ی اسمائش از مقام غیب مطلق ظهور می یابد. این اسماء واسطه ی بین خدا و خلق، چه در زمینة ایجاد، چه در زمینه ی ارتباط و چه از لحاظ بازگشت خلق به خدا از حیث تکاملی هستند.

با توجه به آیات : «وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلائِکَةِ فَقالَ أَنْبِئُونی‏ بِأَسْماءِ هؤُلاءِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقینَ»[1] و « فَإِذَا سَوَّیْتُهُ وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُّوحِی فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِینَ»[2] و بررسی اینکه در هر آیه چه عاملی باعث سجده ی فرشتگان به آدم ذکر شده است، می توان دریافت که مطابق آیات 31 تا 34 سوره ی بقره، علت رسیدن انسان به مقام خلیفه اللهی، درک نظام اسماء الهی است در حالی که در سوره ی حجر، عامل رسیدن انسان به عالی ترین مقام کمالیش، بهره مندی از روح بیان شده است. به این ترتیب با در کنار هم قرار دادن این دو بیان از قرآن می توان نتیجه گیری نمود که بهره مندی از «روح» سبب عالم شدن انسان به اسماء الهی است.[3]

از سوی دیگر با اشاره به آیات 21 حجر، 6 زمر و 25 حدید می توان به این استنتاج رسید که آنچه در جهان ظهور پیدا کرده است، حقیقتش در اسماء الهی است و اسماء الهی خزائن غیب خدا هستند که خداوند از محل آنها همه چیز را با قدر و اندازة مشخص ظهور می دهد. با این فرض روح خدا که تعلقش به کالبد انسان سبب علمش به تمامی اسماء می شود«وَ عَلَّمَ آدَمَ الْأَسْماءَ کُلَّها  ...» محل ظهور اسم اعظم خداوند است زیرا این اسم جامع تمامی اسماء الهی است. انسان به واسطه بهره مندی از روح خدا به اسماء الهی آگاه می شود و خلیفة خدا بر زمین و مسجود فرشتگان می گردد، اما در هبوط انسان بر زمین، طبق توضیحاتی که سابقا ارائه شد، غالبا بخشی از این آگاهی فراموش می شود و انسان بر دامنة حساسی از نظام اسماء الهی قرار می گیرد که بین دو مغناطیس توحید و تکاثر است در این جایگاه انسان از بسیاری مخلوقات برتر اما از برخی نیز پست تر است، لذا قرآن می فرماید:«وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى کَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلاً»[4] از این بیان قرآن نیز طبق توضیحات گذشته می توان به تفاوت بهره مندی مخلوقات از روح و متناسبا تفاوت مرتبة اسمایی آنها پی برد. به این ترتیب می توان مراتب اسماء الهی و مراتب ظهور آنها در عالم خلق را قرینة یکدیگر دانست؛ به بیان دیگر، اسم اعظم خداوند در روح ظهور پیدا کرده است و سایر مخلوقات به تناسب ظرفیت بهره مندیشان از روح محل ظهور مرتبه ای از اسماء الهی هستند.

از آیات و روایات این گونه استفاده می شود که فراتر از این نظام اسمائی، اسمی حضور دارد که حجاب مطلق ذات الهی است. این اسم فراتر از نظام اسماء الهی و ضوابط ناشی از آن می تواند تأثیر گذار باشد و تأثیر ویژه ذات الهی ناشی از آن است. آگاهی انسان به این اسم یک آگاهی اجمالی است و حتی کاملترین افراد بشر از چگونگی ظهور و بروز این اسم و نحوه تأثیر آن مطلع نیستند بنابراین قرآن در عین به رسمیت شناختن ضوابط در تکامل بشری به حضور امری فراضابطه در این فرایند اشاره می کند که تنها در حیطه علم خداوند است و در خصوص تأثیر آن نیز چون و چرایی در کار نیست « لا یسئل عما یفعل و هم یسألون »[5]. بنابراین سیر تکاملی انسان امری دو ساحتی است بین ضابطه مند بودن و حضور امری فراضابطه یعنی انسان در عین توجه و رعایت ضوابط تکاملش، هرگز نباید تلاش و کوشش خود را ضامن کاملی برای کمال و سعادتش بداند و باید متوجه باشد که تنها خواست و اراده مطلق خداوند است که او را به کمال می رساند یا از کمال باز می دارد و البته خدا در قرآن وعده فرموده که تلاش و کوشش انسان را بی اجر نمی گذارد.

---

[1]. بقره 31

[2]. حجر 29

[3]. در این جلسه در شرح اسماء الهی، با اشاره به حدیثی از امام صادق علیه السلام مراتب اسماء الهی نیز مورد اشاره قرار گرفت.

[4]. اسرا 70

[5]. انبیاء 23. برای آگاهی بیشتر از این مطلب می توانید به رعد، 41 و مائده، 118 مراجعه کنید.