ضابطه مندی کمال انسان در قرآن قسمت اول

به نام خدا

درس گفتار "ضابطه مندی رشد و کمال انسان از نظر قرآن" برگزار شد.

درس گفتار "ضابطه مندی رشد و کمال انسان از نظر قرآن" با حضور علاقمندان در روز پنجشنبه دوم مردادماه ۱۳۹۳ در موسسه ی بین المللی مطالعاتی نهج البلاغه برگزار شد. در این درس گفتار ابتدا به معرفی پژوهشی که با همین عنوان صورت گرفته است پرداخته شد و سپس جزییات مورد مطالعه در این پژوهش ارائه گردید.

در معرفی این پژوهش، فرضیه ی تحقیق، سوالات اساسی تحقیق، روند تحقیق و روش کلی انجام آن به صورت زیر مورد اشاره قرار گرفت:

فرضیه ی تحقیق: قرآن برای رسیدن انسان به کمال ضوابطی قائل شده است که انسان با رعایت آن ضوابط لزوماً به کمال می رسد.

(محقق در این تحقیق به دنبال اثبات یا رد این فرضیه بوده است.)

سوالات اساسی تحقیق که هدف تحقیق پاسخ به آنها بوده است:

کمال انسان از نظر قرآن چیست؟

آیا این کمال، ضابطه مند است؟

اگر کمال انسان ضابطه مند است، ضوابط مورد نظر چه هستند؟

و اگر کمال انسان ضابطه مند نیست، پس چگونه این کمال محقق می­شود؟

روند تحقیق:

در این تحقیق ابتدا سیر کل هستی از نظر قرآن بررسی شد و نسبت انسان به عنوان جزیی از هستی با این سیر کلی مورد بررسی قرار گرفته است. سپس تعریف انسان و شناسایی ابعاد وجودی او از نظر قرآن مورد مطالعه قرار گرفته و به چیستی کمال انسان از نظر قرآن پرداخته شد. در این مرحله به این سوال نیز پرداخته شد که از نظر قرآن کدام بعد از وجود انسان، فرایند کمال را طی می کند. سپس در ادامه ی تحقیق به شناخت و بررسی مفاهیم پایه ی کمال  انسان در قرآن و تبیین رابطه ی آنها با یکدیگر و با کمال انسان پرداخته شده است و در مرحله ی بعد، ضابطه مندی یا بی ضابطگی یا وجود امری فراضابطه در فرایند کمال انسان بررسی شده و در آخر، ضوابطی که قرآن تأثیر آنها را در رسیدن انسان به کمال منتفی ندانسته مورد مطالعه قرار گرفته و رابطه و نسبت این ضوابط با یکدیگر مورد بحث قرار گرفته است.

روش کلی تحقیق:

روش کلی تحقیق، تفسیر آیات به وسیله ی آیات است؛ به این صورت که نخست واژه های مورد نظر شناسایی شده و سپس آیاتی از قرآن که به این واژه ها یا حتی واژه های هم ریشه اشاره دارند استخراج شده و در کنار هم مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند.

پس از معرفی اجمالی چارچوب پژوهش صورت گرفته، جزییات مورد مطالعه در این پژوهش به صورت زیر مطرح شد و ضمن ارائه ی آن، به پرسش های حاضران نیز پاسخ داده شد:

ابتدا ذیل عنوان "هماهنگی تکوین جهان با تشریع قرآن"، با اشاره به آیات قرآن به شرح این مطلب پرداخته شد که جهان از حقیقت واحد خداوند ایجاد شده، سیری را طی می کند و دوباره به خداوند باز می گردد. این سیر که یک سیر جبری است در این پژوهش، هنجار هستی نامیده شده است. از منظر این تحقیق ملاک خوبی و بدی هر چیز در قرآن میزان هماهنگی آن با هنجار هستی و قوانین رایج در آن است. مطابق این پژوهش، سیر انسان به سوی خدا نیز، حرکتی اجباری و هماهنگ با هنجار هستی است که خواسته یا ناخواسته انجام می شود اما در یک مرحله از این سیر آگاهی انسان از این روند جدا شده و با جسم زمینی او همراه می شود. این همراهی سبب ناخودآگاهی انسان نسبت به جزئیات سیر تکوینی او به سوی خداوند شده است هرچند کلیات این سیر در بدو تولد هنوز خودآگاه است. در ادامه ی این روند حسب محیط تربیتی که برای کودک فراهم می شود این آگاهی اولیه تقویت یا مدفون می شود. اما هرگز از بین نمی رود. این آگاهی در قالب هدایتهای تکوینی و تشریعی الهی به انسان یادآور می شود. طبق بیان قرآن انسان در مقابل هدایت الهی یا شکرگزار است و یا ناسپاس و کافر(إنّا هدیناه السبیل فاما شاکران فاما کفورا) چنانچه شکرگزار باشد گهر مدفون آگاهی را احیا کرده و سعادتمند می شود (قد افلح من زکیها) و چنانچه کفران کند از این سرمایه فطری سود نبرده و زیانکار می شود( قد خاب من دسیها ).

برای رسیدن به تعریف مناسب انسان از منظر قرآن، در این تحقیق به ویژگی هایی توجه شده است که قرآن آنها را تنها برای انسان به کار برده و سایر مخلوقات فاقد آنها هستند و یا از اشاره قرآن به موجودیت این صفات در دیگر مخلوقات نشانه ای یافت نشده است. نخست خلافت الهی و دیگری سعه ی وجودی انسان. در توضیح سعه ی وجودی انسان با استناد به آیاتی از جمله آیات 4 و 5 سوره ی تین گفته شد که نفس انسان، بر خلاف دیگر مخلوقات، محدود به حد مشخصی نیست بلکه در یک دامنه قابل تعریف و تغییر است که از اسفل سافلین (پست ترین جایگاه ها) تا احسن تقویم (برترین استواری ها) را شامل می شود. مطابق آیات قرآن، نفس انسان در این دامنه می تواند در زیر دامنه هایی با عناوین نفس اماره و مسوّله (نازل ترین مرتبه)، نفس لوامه، نفس متعادل (فطرت) و نفس مطمئنه (بالاترین مرتبه) قرار گیرد. هم چنین در این بخش با استناد به آیات قرآن به ابعاد وجودی انسان اشاره شد و گفته شد که انسان دو بعد وجودی (یک بعد مادی یا زمینی و یک بعد روحانی) دارد.

سپس در این بخش از ارائه، به ساختار مادی وجود انسان که ماهیتی ذهنی – بدنی دارد توجه شد و با استناد به آیات 82-84 سوره ی اسرا گفته شد که آنچه علی رغم خلقت یکسان تمامی انسان ها باعث می شود آنها در مقابل پدیده های واحد عکس العملهای متفاوت نشان دهند، شاکله ی متفاوت انسان هاست؛ و شاکله طبق بیان قرآن مبنای رفتار انسانهاست. مطابق این پژوهش، شاکله ی انسان از ساختار ذهنی ـ بدنی او حادث می شود و اصطلاحا جسمانیت الحدوث و مبین ظرفیت نفس یا شخصیت اکتسابی انسان است. شاکله در حب و بغض ها ظهور می یابد و آنچه مانع هماهنگی انسان باهنجار هستی می شود دوستی ها و دشمنی هایی است که مبتنی بر شاکله و در مخالفت با هنجار هستی در دل می پرورانیم بنابراین هر کس برای درک این که در چه مرتبه تکاملی و حیاتی است، باید به آنچه غالبا دوست دارد و از هر آنچه غالبا تنفر می جوید توجه کند. شاکله انسان می تواند از مرتبة پست تر از چهارپایان تا مقام خلافت الهی در صیران باشد.

مطابق این پژوهش، منظور از تکامل انسان در قرآن، تکامل شاکله ی اوست؛ به این معنی که انسان در فرصت کوتاه حیات زمینی اش موظف است با اختیار و اراده خودش و مطابق با هدایتهای الهی شاکله اش را به گونه ای بار آورد که تمایلات و تنافراتش هماهنگ با هنجار هستی و سیر کلی جهان رو به سوی خدا باشد و به اصطلاح قرآن شدیدترین محبت در قلبش محبت خدا باشد و دوستی ها و دشمنی هایش بر این اساس تعریف شود.

هدف ادیان الهی این است که آگاهی انسان را که در محدوده ی ساختار ذهنی – بدنی او گرفتار شده است، به آستانه فطرتش بازگردانند و به این وسیله زمینه رستگاریش را فراهم کنند. رسیدن به این مرتبه، نهایت کمال نیست و این امکان فراهم است که از این مرتبه فراتر رفته و به نفس مطمئنه برسد.

    صراط مستقیم در این پژوهش دامنه نفس انسان بیان شده است که شاکله در فرایند رشد خود با دریافت ظرفیتهای بالاتر نفس به سوی عالی ترین مدارج رحمت الهی حرکت می کند.

    در ادامه این بحث علاوه بر بررسی مفاهیم پایه در کمال انسان به این پرسش اساسی خواهیم پرداخت که « آیا کمال انسان از منظر قرآن امری ضابطه مند است؟ »

به ادامه ی این بحث برای پاسخ دادن به این سوال اساسی بر اساس پژوهش انجام گرفته، در جلسه ی دیگری که زمان آن متعاقباً به اطلاع خواهد رسید، پرداخته خواهد شد.