هویت بخش پنجم ( رابطه بین عناصر هویت ایرانیان )

باسمه تعالی

رابطه عناصر هویت ایرانی

   پرسشی که در اینجا مطرح است، این است که نسبت، و رابطه این عناصر هویت ساز ایرانیان باهم چگونه است؟ و کدام عنصر بر دیگری غلبه دارد؟ غالب اندیشمندان این حوزه نظیر آقایان: نصر، شایگان، افروغ، رجایی، مطهری، و نیز در نظرگاه سیاسی کنونی نظام جمهوری اسلامی، این تصور وجود دارد که بین ایرانی بودن و مسلمان بودن، خصوصا شیعه بودن هماهنگی و قرابت بسیاری وجود دارد. عناصر مشترکی در فرهنگ و فلسفه ایرانی و عقاید و جهان بینی اسلامی می توان شناخت که سبب شده، ایرانیان در پذیرش این دین جدید با کمترین مشکل مواجه شوند. از جمله این عناصر مشترک می توان به موارد ذیل اشاره کرد:

1. یکتا پرستی.

اندیشمندان بر این نظرند که آریایی ها هرگز مانند سایر اقوام جهان پرستش عناصر و عوامل متعدد در فرهنگشان نبوده، و برای معبودشان شکل و تعین مادی قائل نمی شدند.

2. اعتقاد به نبرد بی پایان حق و باطل.
3. تلفیق دین و سیاست، یا فرّ ایزدی شاه.

  برخی صاحب نظران حوزه تاریخ معتقدند دلیل گرایش ایرانیان به تشیع دنباله این عنصر فرهنگی ایرانیان است؛ بدین معنا که ایرانیان معتقد بودند، سرپرست امور جامعه باید از جانب خدا تعیین شود. بر همین اساس پس از قبول اسلام این اعتقاد دیرین زمینه مناسبی در میان ایرانیان فراهم کرد که معتقد شوند، جانشین رسول خدا باید از جانب خدا انتخاب شود.

4. فردیت عارفانه نه فردیت قبیله ای.

 دراین شکل از فردیت انسان در عین این که دارای هویت و شخصیت بالایی هست، این هویت و شخصیتش در مقابل خدا رنگ می بازد، و مضمحل می شود. این اعتقاد در ایران باستان و در اسلام به شکل مشابهی وجود دارد.

5. منجی موعود

این موضوع ناظر به بحث مهدی موعود در اسلام و سوشیانت در آیین زرتشت است.

6. حکومت الهی در زمین

   اما نقطه چالش برانگیز در هویت ایرانیان ظهور عنصر مدرنیته در عناصر هویت ایشان است. چرا که این عنصر با دیگر عناصر هویت ساز ایرانیان ناسازگاری جدی دارد. جهان اسلام مستقل از خواست خود در دنیایی غوطه ور است که در آن مفاهیم وارداتی هیچ پیوند ریشه ای با مفاهیم از پیش رایج نداردند. عناصر هویت ساز ایرانیان هر یک در دل دیگری جای گرفلته اند، و مناطق تداخلی ایجاد کرده اند، که هر دم پیچیده تر می شوند؛ و غالبا با یکدیگر ناسازگارند. به خصوص در مورد ایران که پس از انقلاب شاهد پدیده تازه ای به نام اسلام انقلابی بوده است. که در حقیقت آمیزه ای از دو هویت دینی و مدرن است.  و می توان از آن به عنوان ایدئولوژیزه کردن سنت سخن گفت.

   بخش سوم هویت ایرانیان که ما را با جهان مرتبط می کند، یعنی هویت مدرن بر خلاف عناصر پیشین که عناصر مشابه بسیاری دارند، و این تشابهات سبب می گردند، یکی دیگری را جذب کرده و از آن خود نماید. با گسست و شکافهایی مواجهیم که منابع سنت ایرانی ( دین و ایرانی بودن ) از پر کردن آن عاجزند. در این وضعیت صورتهای گوناگون جهش اجتماعی گاهی به سوی این عنصر و گاهی به سوی دیگری سبب می شود، این جوامع همواره در تلاطم باشند، و استخوان بندی با ثباتی پیدا نکنند. همین خصوصیت است که دشوارترین معضلات را برای جهان اسلام مستقل از هرگونه تعلق قومی و ملی در بر داشته است. با ورود عنصر مدرنیته به ساختار هویت ایرانیان، ایشان به لحاظ فرهنگی در وضعیت بازگشت ناپذیری نسبت به گذشته خود قرار گرفته اند. و متأسفانه مسیر جدید و درستی را نیز هنوز شناسایی نکرده اند. این همان چیزی است که در بیان برخی صاحب نظران به درست یا به غلط به دوران گذار شهرت یافته است.  در این شرایط ایرانی نه ایرانی است، نه فرنگی، نه مسلمان است و نه متجدد، و هیچ راهی هم برای پایان دادن به این تضادها نیافته است. لذا در برزخ شک و بلاتکلیفی و گیجی  قرار دارد( نه در غربت دلم شاد و نه روی در وطن دارم ). دکتر شایگان این وضعیت را این گونه بیان می داردند: « ایرانیان بین دیگر هرگز سنت و هنوز نه مدرنیته گیر کرده اند ». این در حالی است که خواسته یا ناخواسته رسیدن به غرب برای ایرانیان تبدیل به یک آرمان شده است. این همان وضعیتی است که از آن تعبیر به بحران هویت شده است. که البته برخی نویسندگان محافظه کار ترجیح می دهند از واژه بحران برای توصیف وضعیت استفاده نکنند، و بجای آن واژه « ابهام » را به کار ببرند.

   با توجه به این که ایرانیان ریشه های کهنی در سنت خود ( اسلام ایرانی ) داردند، و از سوی دیگر معرفتهای بر آمده از غرب ( مدرنیته ) نیز جزو لا ینفک هویت ایرانیان شده است، چگونه می توان بین این دو حوزه ناسازگار آشتی بر قرار کرد، و جامعه ایران را از این تلاطمها که نمونه اخیر آن را در همین پیرامون خود در نظام سیاسی و در کف خیابانها شاهد هستیم پایان داد.

   راه حلهای گوناگونی در این خصوص ارائه شده است. دکتر فرهنگ رجایی بر این نظر است که ایرانیان همانگونه که توانستند، در مواجه با فرهنگ وارداتی اسلام فعال عمل نموده و از آن قرائتی ایرانی ارائه کنند، و در این مسیر تا آنجا پیش بروند که بزرگترین امپراطوری اسلامی در حقیقت الگویی از بزرگترین امپراطوری ایرانی یعنی ساسانیان شود، باید بتوانند قرائتی ایرانی از مدرنیته ارائه کنند. ایشان معتقد است: ایرانیان در انطباق زندگی خود با این دو مقوله از فرهنگ مدرن ( فردیت مسئول و آزادی ) موفق نبوده اند، و از سوی دیگر در جریان آشنایی با مدرنیته همان فردیت عارفانه شان را هم از دست داده اند.

   دکتر افروغ راه نجات از این ورطه را باز تعریف سنتها می دانند، به گونه ای که در عین پایبندی به اصول بر مبنایی درست به تعاریفی برسیم که بر اساس آنها بتوان در جامعه کنونی فعال و پویا حرکت کرد.

   دکتر شایگان معتقد است این دوگانگی بین عناصر هویتی باید با روشن بینی و بر کنار از کینه توزی پذیرفته شود، تا به وجود ما غنا بخشد، و قلمروهای شناخت ما را گسترش دهد، و طیف حساسیتهای ما را وسیع سازد. و در عین حال این حوزه ها به نقد سالم یکدیگر مبادرت ورزند، تا از این طریق زنگار از آینه شناخت بزدایند، و به تکمیل و تکامل یکدیگر بپردازند. ایشان معتقد است در ساحت فرهنگ هر یک از این عناصر باید در قلمرو خاص خود قرار گیرند، تا به ترکیب درستی از فضاهای نا همگون و ناگزیر برسیم؛ و از این طریق از شناخت یک دست دوری گزینیم، و از توهمات آرمانهای تحقق ناپذیر رهایی یابیم. ایشان آگاهی ناشی از این فضا را آگاهی دورگه می نامند، که در حقیقت آگاهی ناشی از مرزبندی بین فضاها و اندیشه های گوناگون در کنار یکدیگر است. ایشان این نوع آگاهی را زمینه ساز نو آوری و زایش می دانند.

   برای این که به راه حل درستی دست یابیم باید نخست نگاهی داشته باشیم به وضعیت اجتماعی و هویتی جوامع مدرن و از این طریق بدانیم مسیری که آنها رفته اند، چه سرنوشتی برای ایشان به همراه داشته است. تا از این طریق بتوانیم به تحلیل درستتری از شرایط برسیم. در این مسیر همراهی شما را به مدد می طلبیم، امیدوارم ما را از نظرات ارزشمندتان بی نصیب نگذارید.