ضابطه مندی کمال انسان در قرآن قسمت ششم « هدایت »

دو گونه هدایت وجود دارد: هدایت تکوینی و هدایت تشریعی که هدایت تکوینی خود بر دو گونه است: اولیه و پاداشی. هدایت تکوینی اولیه امری است که از جانب خدا در نهاد همه مخلوقات گذارده شده است. این نوع هدایت درباره انسان عبارتست از گرایش هایی که در فطرتش نهاده شده است.^[1] این هدایت به وسیله هدایت تشریعی ـ که راهنمایی عام و هدایت علمی و ارائه طریق است ـ از طریق ابلاغ دین، ارسال رسل و انزال کتب و سایر اقسام این هدایت، برای همگان یادآوری و تکمیل می شود. در حقیقت، هدایت تشریعی مبتنی بر هدایت تکوینی اولیه و تابع آن است. از جمله آیاتی که به هدایت تشریعی و ویژگی همگانی بودن آن اشاره دارند می توان آیه «الرکِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیْکَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ»^[2] را ذکر کرد. در این آیه و آیات مشابه، اشاره به هدایت مردم است و شخص یا گروه خاصی مد نظر آیات  نیست.

پیروی از هدایت تکوینی اولیه و هدایت تشریعی، به خواست خدا سبب نزول برکات تکوینی می شود؛ یعنی در این مسیر، تکوین هستی از تشریع تبعیت می کند. به این پدیده هدایت تکوینی پاداشی می گویند که بر خلاف انواع دیگر هدایت خاص است. به بیان دیگر، کسانی که با انتخاب درست خویش و با تلاش و کوشش بر مقتضای هدایت، سپاسگزار هدایت های تکوینی ابتدایی و تشریعی باشند، مشمول هدایت سومی می شوند که هدایت تکوینی پاداشی است.

در توضیح بیشتر هدایت تکوینی پاداشی می توان گفت تشریع هستی از تکوین ناشی شده و تابع آن است، اما در سیر تکاملی انسان این تبعیت معکوس می شود یعنی رعایت قوانین تشریعی مبتنی بر هدایت تکوینی اولیه منجر به نزول برکات تکوینی متناسب با آنها می شود که هدایت تکوینی پاداشی مهمترین این برکات است. برخورداری از این هدایت نشانه صحت تبعیت انسان از هدایت تشریعی و اقتضائات فطرت یا هدایت تکوینی اولیه است. فصل مشترک اغلب آیاتی که به این نوع هدایت اشاره دارند این است که افزایش هدایت در ازای امری نظیر ایمان یا پیروی از هدایت بیان شده است.^[3] قرآن در آیات 15 و 16 سوره مائده هدایت تشریعی و تکوینی پاداشی را در کنار هم نهاده و به تبیین رابطه آنها با یکدیگر پرداخته است:

« قَدْ جَاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَکِتَابٌ مُبِینٌ یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلامِ»

«از سوی خدا برای شما نور و کتاب روشنگر آمد؛ خدا به وسیله آن هر کس را که رضایت او را خواهان باشد به راه های سلامت هدایت می کند.»

بخش اول بیانگر نزول هدایت تشریعی است؛ اما هدایت در بخش دوم تنها شایسته کسانی بیان شده است که رضایت الهی را خواهان باشند و آن را بر رضایت خویش ترجیح دهند. این اشخاص ویژه با بهره گیری از هدایت تکوینی پاداشی به راه های سلامت راه می یابند.

آیاتی از قرآن فیض هدایت تکوینی از سوی خدا نسبت به بندگان را در چارچوب ضوابط دانسته و مواردی از قبیل: تبعیت از رضوان الهی، جهاد در راه خدا، ایمان، هدایت پذیری، انابه، بخشش، تقوا و تصدیق نیکی ها را در نزول این فیض مؤثر می دانند. با این حال، گروه دیگری از آیات هستند که به هدایت تکوینی پاداشی اشاره دارند ولی آن را منحصر در خواست خدا می دانند. از جمله این آیات می توان به آیه 56 سوره قصص اشاره نمود:

« إِنَّکَ لا تَهْدِی مَنْ أَحْبَبْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ»

«مسلما تو هر کس را که بخواهی هدایت نتوانی کرد بلکه خدا هر که را بخواهد هدایت می کند.»

از آنجا که هدایت رسول خدا هدایت تشریعی است، این آیه امتیاز هدایت تکوینی از تشریعی را به خوبی نشان می دهد. به علاوه، بیان می کند هدایت واقعی وقتی محقق می شود که هدایت تشریعی منجر به هدایت تکوینی پاداشی شود زیرا تلاش رسول خدا برای هدایت مخاطبانش با هدایت تشریعی را به تنهایی سودمند در هدایت ایشان ندانسته و خواست خویش را لازمه هدایت بیان می کند. این بیان گواه است که هدایت تشریعی چنانچه با هدایت تکوینی پاداشی همراه نشود منجر به هدایت راستین نمی شود به علاوه هدایت تکوینی پاداشی را در انحصار خواست و اراده خدا می داند. به این ترتیب می توان گفت هدایت تکوینی پاداشی تنها بدست خداوند است که به هر کس بخواهد عنایت می کند. هم چنین در این باره می توان به آیه 178 سوره اعراف اشاره نمود:

«مَنْ یَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِی وَ مَنْ یُضْلِلْ فَأُولَئِکَ هُمُ الْخَاسِرُونَ»

«هر کس را خدا هدایت کند، پس او هدایت یافته و هر کس را خدا گمراه کرد، پس ایشان از خسارت یافتگان هستند.»

علامه طباطبایی در بخشی از تفسیر این آیه می فرماید: «صرف اتصال انسان به اسباب سعادت از قبیل ایمان، تقوی و ... موجب نجات نبوده و صرف اتصال به اسباب ضلالت باعث هلاک نمی شود. مگر آنکه خدا بخواهد که آنکس را که درصدد بدست آوردن هدایت است، هدایت نموده و آن را که در طریق ضلالت است اضلال نماید.»

آیات قرآن وجود نوعی آمادگی قلبی را لازمه هدایت تکوینی پاداشی می‌دانند. به عنوان مثال در آیه 125 سوره انعام آمده است:

« فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإسْلامِ وَمَنْ یُرِدْ أَنْ یُضِلَّهُ یَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَیِّقًا حَرَجًا کَأَنَّمَا یَصَّعَّدُ فِی السَّمَاءِ کَذَلِکَ یَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ»

آن کس را که خدا بخواهد هدایت کند، سینه‏اش را براى (پذیرش) اسلام، گشاده مى سازد؛ و هر کس را بخواهد گمراه کند سینه اش را تنگ و سخت می نماید گویی که می خواهد به آسمان برود. این گونه خداوند پلیدی را بر کسانی که ایمان نمی آورند قرار می دهد.

به این ترتیب می توان گفت هدایت تکوینی پاداشی عبارت از آمادگی قلب برای پذیرش کلام حق یا سطح بالاتری از ذکر خدا و تبعات آن، یعنی عمل بر مقتضای حق و ذکر است و به بیان انفسی عبارتست از توجه شاکله به سطح بالاتری از اسماء الهی برای توجه به سوی خدا.

---

[1]. شمس 7 و 8 : «وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّاهَا فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَاهَا - و قسم به جان آدمى و آن کس که آن را (آفریده و) منظم ساخته، سپس فجور و تقوا (شر و خیرش) را به او الهام کرده است.»

[2]. ابراهیم 1 : «الر کتابی است که آن را بر تو نازل کردیم تا مردم را از تاریکی به سوی نور هدایت کنی.»

[3]. به عنوان مثال می توان به آیه 11 سوره تغابن : «وَ مَنْ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ یَهْدِ قَلْبَهُ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ - و هر کس به خدا ایمان آورد، خداوند قلبش را هدایت مى‏کند؛ و خدا به هر چیز داناست.» و آیه 9 سوره یونس : «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ یَهْدِیهِمْ رَبُّهُمْ بِإِیمَانِهِمْ - کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، پروردگارشان آنها را در پرتو ایمانشان هدایت مى‏کند.» اشاره کرد. هم چنین آیاتی همچون آیه 76 سوره مریم : « وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدًى - کسانى که در راه هدایت گام نهادند، خداوند بر هدایتشان مى‏افزاید.» و آیه 17 سوره محمد «وَ الَّذِینَ اهْتَدَوْا زَادَهُمْ هُدًى وَ آتَاهُمْ تَقْوَاهُمْ – و کسانی که هدایت یافته‏اند خداوند بر هدایتشان می‏افزاید، و روح تقوی به آنها می‏بخشد.» افزایش هدایت را نتیجه پیروی از هدایت پیشین می دانند.