ضابطه مندی کمال انسان در قرآن قسمت پنجم« ذکر »

با توجه به آیه «وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ»^[1] که به توضیح آن در جلسات گذشته پرداخته شد، می توان دریافت که حفظ هویت انسانی و تداوم حیات متألهانه او مستلزم توجه به خدا است. این توجه خودِ پنداری انسان را بر خود واقعیش منطبق می کند بنابراین حقیقت ذکر انطباق خود پنداری آدمی بر خود حقیقیش است و هر چیزی که چنین ظرفیتی داشته باشد ذکر محسوب می شود به همین دلیل قرآن خودش را به عنوان ذکر معرفی می کند. بر این اساس  می توان در تعریف ذکر گفت: « ذکر عامل یافتن هویت الهی انسان است ». به تعریف دیگر، ذکر عبارتست از توجه به مبدأ، هدف، مقصد و مقصود حقیقی حیات انسانی. از آنجا که مسیر حرکت انسان به سوی هدف همان نفس اوست فراموشی ذکر یعنی فراموشی هدف صیر و این مساوی با گم کردن خویش یا گم کردن راه است. این مطلب را می توان از آیه «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ»^[2]  استنباط نمود.

در ارتباط با رابطه تزکیه و ذکر می توان گفت شرط اول برای حضور بیشتر ذکر در زندگی کاهش تعلق به دنیا از طریق ایجاد استعداد تزکیه و پالایش قلب است که منجر به پدیده مبارکی به نام «شرح صدر» یا دلپذیر شدن ذکر است. با استناد به آیه «وَ اذْکُرْ رَبَّکَ إِذَا نَسِیتَ وَ قُلْ عَسَى أَنْ یَهْدِیَنِ رَبِّی لأقْرَبَ مِنْ هَذَا رَشَدًا»^[3] می توان ذکر را وسیله هدایت دانست. هم چنین با توجه به آیاتی دیگر می توان دریافت که ذکر عامل توبه و بازگشت به سوی خدا است.^[4] به علاوه، قرآن عوارضی مانند حضور شیطان در زندگی انسان و نیز تنگی معیشت را بر عدم ذکر خدا مترتّب می داند.^[5]

---

[1]. انفال 24 : «بدانید بین انسان و قلبش خدا فاصله می شود.»

[2]. حشر 19 : «مانند کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند پس خدا هم ایشان را از یاد خودشان برد.»

[3]. کهف 24 : «چون پروردگارت را فراموشی کردی او را به یاد آر و بگو امید است که پروردگارم مرا به راهی که نزدیکتر باشد به سوی خودش هدایت کند.»

[4]. از این جمله آیات می توان به آیات 143 و 144 سوره صافات : «لَوْ لا أَنَّهُ کَانَ مِنَ الْمُسَبِّحِینَ لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ - پس اگر از تسبیح کنندگان نبود در شکم ماهی تا روز قیامت باقی بود.» و نیز آیه 37 سوره بقره : «فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمَاتٍ فَتَابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ - سپس آدم کلماتی از پروردگارش دریافت نمود و به این وسیله به پیشگاهش توبه نمود به درستی که خدا توبه پذیر مهربان است.» اشاره نمود.

[5]. از جمله آیاتی که حضور شیطان در زندگی انسان را مترتب بر عدم ذکر خدا می داند، می توان به آیه 36 سوره زخرف : «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمَنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَانًا فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ - هر کس از یاد خدای رحمان دل بگرداند، برای او شیطانی می گماریم که همراه و دمسازش باشد.» اشاره نمود. هم چنین تنگی معیشت به عنوان یکی از نتایج عدم ذکر را می توان از آیه 124 سوره طه : «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکًا وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ أَعْمَى - و هرکس از یاد من روی برگرداند روزیش تنگ می شود و ما او را در قیامت کور محشر می کنیم.» استنباط نمود.