ضابطه مندی کمال انسان در قرآن قسمت چهارم(تزکیه)

به نام خدا

در اولین جلسه از بخش دوم درس گفتار "ضابطه مندی رشد و کمال انسان از نظر قرآن"، پس از رفع اشکال بخش اول به مبحث تزکیه به عنوان یکی از موارد مهم در ضوابط کمال انسان پرداخته شد.

تزکیه از منظر قرآن زیرساخت هر رشدی در تکامل انسان است، یعنی از خود پاک شدن و از خدا پر شدن. به بیان دیگر با توجه به آیه ی «... وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ ...»^[1] می توان تزکیه را گذر از خود پنداری و حرکت به سوی خود الهی یا خود حقیقی تعریف کرد. تزکیه بر قلب انسان اثر گذاشته و سبب بروز گنجایش برای توجه به حق (ذکر) و پذیرش آن می شود این وضعیت را قرآن اصطلاحا شرح صدر می نامد.

قرآن تزکیه را فعل خاص خدا می داند. به عنوان مثال در این باره می توان به آیات «... وَ لَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَیْکمُ‏ْ وَ رَحْمَتُهُ مَا زَکىَ‏ مِنکمُ مِّنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَ لَاکِنَّ اللَّهَ یُزَکىّ‏ِ مَن یَشَاءُ  وَ اللَّهُ سمَِیعٌ عَلِیمٌ»^[2] و « أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذینَ یُزَکُّونَ أَنْفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ یُزَکِّی مَنْ یَشاءُ وَ لا یُظْلَمُونَ فَتیلاً»^[3] اشاره نمود. با این وجود، قرآن متذکر می شود که در فرایند تزکیه، خداوند تلاش بندگان را نادیده نمی گیرد. در حوزه اختیار، انسان با ایمان و عمل صالح می تواند، استعداد تزکیه را در خود ایجاد کند اما به طور مشخص تر قرآن عواملی را برای این منظور بیان می کند که از آن جمله می توان به رفع شک و تردید، ذکر خدا (یعنی رفع توجه از خویشتن و عطف توجه به خدا)، هجرت، جهاد، شهادت، انفاق (خصوصاً انفاق مخفی)، قرض الحسنه، تضرع به درگاه خداوند، ریاضت، و اجتناب از گناهان کبیره اشاره نمود.

در دو جلسه ی آینده به دیگر ضوابط کمال انسان از نظر قرآن پرداخته خواهد شد.

---

[1].انفال 24 : «... و آگاه باشید که خدا در میان شخص و قلب او حایل می‏شود ...»

[2].نور 21 : «... و اگر فضل و رحمت خدا شامل شما نبود احدی از شما (از گناه و زشتی) پاک و پاکیزه نمی شد، اما خدا هر کس را بخواهد پاک می گرداند، و خدا شنوا و داناست.»

[3].نساء 49 : «آیا نمی بینی آنان را که دعوی پاکدلی می کنند؟ (که چه سخت در اشتباهند.) خداست که هر که را بخواهد پاک می کند، و به هیچ کس به اندازه ی رشته ی وسط هسته خرمایی ظلم نمی شود.»